DOĞAL GAZ PİYASASINDA MÜCBİR SEBEP BAŞVURUSU NASIL YAPILIR?

Giriş

Dünya enerji kaynakları içindeki payı gittikçe artan bir enerji kaynağı olan doğal gaz, uluslararası alanda önemli ticaret akımlarına konu olmaktadır. Gelişmekte olan ve enerji ihtiyacı hızla artan bir ülke olarak Türkiye açısından ise doğal gaz, hızlı ve sürdürülebilir ekonomik gelişmenin önemli unsurlarından birini teşkil etmektedir.

Ülkemizde doğal gaz piyasasındaki iş ve işlemler ile faaliyetler esas itibariyle 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu (“Kanun”) ve Doğal Gaz Piyasası Lisans Yönetmeliği (“Yönetmelik”) çerçevesinde yürütülmektedir.

Etkileri küresel boyutta ve tüm sektörlerde görülen Covid-19 küresel salgını, hiç şüphesiz ki enerji piyasasını ve daha özelinde doğal gaz piyasasındaki iş ve işlemleri de etkileyecektir. Bu yazıda, doğal gaz piyasasında lisans yükümlülükleri açısından mücbir sebep kavramı ve uygulanma koşulları ele alınmaktadır.

Doğal Gaz Piyasası Kanunu ve Lisans Yönetmeliği Bağlamında Mücbir Sebep Kavramı

Mevzuatımızda herhangi bir tanımı yapılmamış olmakla birlikte hukukun hemen hemen bütün dallarında etkisini gösteren mücbir sebep kavramı, Yüksek Mahkeme kararları ve içtihatlar çerçevesinde hukuk sistemimizde uygulama alanı bulmaktadır.

Doktrindeki genel görüşe göre, “mücbir sebep” sorumlunun veya borçlunun faaliyet ve işletmesi dışında meydana gelen, genel bir davranış normunun veya borcun ihlaline mutlak ve kaçınılmaz bir şekilde yol açan, öngörülmesi ve karşı konulması mümkün olmayan bir olaydır.

Yine Yargıtay Hukuk Genel Kurulunun bir kararında mücbir sebep, “sorumlu veya borçlunun faaliyet ve işletmesi dışında meydana gelen, genel bir davranış normunun veya borcun ihlâline mutlak ve kaçınılmaz bir şekilde yol açan, öngörülmesi ve karşı konulması mümkün olmayan olağanüstü bir olay” olarak tanımlanmış olup “deprem, sel, yangın, salgın hastalık gibi doğal afetler” mücbir sebep olarak sayılmaktadır (YHGK 2017/11-90 E., 2018/1259 K. sayılı ve 27.06.2018 tarihli kararı).

Kanun’da “mücbir sebep” kavramı konusunda herhangi bir düzenleme bulunmamakla birlikte, Yönetmeliğin “Mücbir Sebepler” başlıklı 46. maddesinde mücbir sebep tanımlanmış ve mücbir sebebin lisans sahibinin yükümlülüklerine etkileri düzenlenmiştir. Bu düzenlemeye göre;

“Bir olayın mücbir sebep hali sayılabilmesi için; olaydan etkilenen tarafın gerekli özen ve dikkati göstermiş ve önlemleri almış olmasına karşın önlenemeyecek, kaçınılamayacak veya giderilemeyecek olması ve bu durumun etkilenen tarafın ilgili mevzuat kapsamındaki yükümlülüklerini yerine getirmesini engellemesi gerekir.”

Madde hükmünde, mücbir sebep olarak sayılabilecek haller tek tek sayılmış olmamakla birlikte, bu maddede yer alan “mücbir sebep” tanımı, Yüksek Mahkeme kararlarında belirtilen sebepler ve diğer mevzuatta sayılan mücbir sebepler göz önünde bulundurularak hangi hallerin mücbir sebep olabileceği konusunda bir sonuca varmak mümkün olacaktır.

Mevcut durum itibariyle sadece Ülkemizde değil, küresel boyutta alınan tüm tedbirler göz önünde bulundurulduğunda, Covid-19 küresel salgınının enerji sektörüne ciddi boyutta olumsuz bir etkisinin olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Küresel tedarik zincirlerinde ve üretimde ciddi sıkıntıların yaşandığı enerji sektöründe, küresel salgının etkilerinin diğer tüm sektörlerde olduğu gibi artacağı mevcut durum itibariyle görülebilmektedir. Dolayısıyla doğal gaz sektörü açısından da Covid-19 küresel salgınının mücbir sebep olarak kabul edileceği tartışmasızdır.

Covid-19 küresel salgını, objektif olarak mücbir sebep kabul edilmekle birlikte, Yönetmelik hükmü gereğince bu kabul lisans sahibi bakımından mücbir sebebin ileri sürülebilmesi için tek başına yeterli değildir. Bunun için mevcut mücbir sebep halinin lisans sahibi tüzel kişinin ilgili mevzuat kapsamındaki yükümlülüklerini yerine getirmesini engellemesi gerekmektedir. Diğer bir deyişle; Kanun ve Yönetmelikte öngörülen yükümlülükleri etkilendiği oranda lisans sahipleri mücbir sebepten faydalanabileceklerdir.

Lisans Döneminde Mücbir Sebep Uygulaması

Lisans, tüzel kişilere piyasa faaliyetinde bulunabilmeleri amacıyla Kurul/Kurum tarafından her bir piyasa faaliyeti için verilen izin belgesidir. Doğal gaz piyasasında faaliyette bulunmak isteyen tüzel kişiler Kurul’dan lisans almak zorundadır. Kanun’un 6. maddesine göre  faaliyet konularına göre Kurum’dan alınabilecek lisans türleri; ithalat lisansı, iletim lisansı, depolama lisansı, toptan satış lisansı, dağıtım lisansı, sıkıştırılmış doğal gaz (CNG) lisansı, ihracat lisansıdır. Yönetmeliğin 11. maddesi gereğince ithalat, ihracat, dağıtım, depolama ve boru hattı ile iletim faaliyetlerine ilişkin lisans başvuruları Kurul; toptan satış, toptan satış (OTOLNG), sıkıştırılmış doğal gaz (CNG) ve  iletim (LNG) faaliyetlerine yönelik yapılan lisans başvuruları ise Kurum tarafından sonuçlandırılır.

Yönetmeliğin 11. maddesine göre, lisans başvurusunun incelenmesi ve değerlendirilmesi sonucunda lisans alması uygun bulunan başvuru sahibi tüzel kişiye; aynı maddenin üçüncü fıkrasında sayılan yükümlülüklerin yerine getirildiğini gösterir belgelerin yazılı bildirim tarihinden itibaren doksan gün içerisinde Kuruma sunulması halinde lisansın verileceği yazılı olarak bildirilir. Bu fıkradaki diğer yükümlülüklerin doksan gün içerisinde yerine getirilmesi kaydıyla, Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği kapsamında Çevresel Etki Değerlendirmesine tabi projeler için alınan Çevresel Etki Değerlendirmesi Olumlu Kararının Kuruma sunulması için bu süre üçyüz gün olarak uygulanır. Kurul/Kurum tarafından, yükümlülüklerini yerine getiren tüzel kişiye lisans verilir.

Yönetmeliğin 11. maddesinin dördüncü fıkrasına göre;

“Mücbir sebepler dışında, üçüncü fıkrada öngörülen süreler içerisinde bu yükümlülüklerin yerine getirildiğini gösterir belgelerin Kuruma ibraz edilmemesi halinde lisans başvurusu Kurul/Kurum tarafından reddedilir ve lisans alma bedelinin yüzde biri irad kaydedilerek başvuru evrakı iade edilir.”

Bu hüküm çerçevesinde; lisans başvuru sahibi, Covid-19 küresel salgınının bir etkisi olarak bu maddede belirtilen süreler içerisinde yükümlülüklerini yerine getirememe durumu ile karşı karşıya kalırsa, kendisi Kurul/Kurum’a başvurabilecektir.

Yine Yönetmeliğin 46. maddesinin ikinci fıkrasında;

“Mücbir sebeplerin gerçekleşmesi halinde, mücbir sebeplerin etkileri giderilinceye kadar, lisans sahibi bir tüzel kişinin ilgili mevzuattan kaynaklanan yükümlülükleri etkilendikleri oranda Kurul kararıyla ertelenebilir. Söz konusu yükümlülüklerin yerine getirilemeyeceğinin anlaşıldığı hallerde, Kurul, tüzel kişinin yükümlülüğünün kaldırılmasına da karar verebilir. Yükümlülüklerin ertelenmesi veya kaldırılması kararının verilebilmesi için, lisans sahibi tüzel kişinin mücbir sebebin başlama tarihini, mahiyetini, yükümlülüklerine olan etkilerini ve mümkün olması halinde etkilerin tahmini giderilme süresini içeren başvurusunu, mücbir sebebin başlama tarihinden itibaren onbeş gün içerisinde Kuruma yazılı olarak bildirmesi zorunludur. İletim ve dağıtım faaliyetlerine ilişkin yükümlülüklerin kaldırılması talep edilemez.”

hükmü yer almaktadır.

Dolayısıyla mücbir sebeplerin gerçekleşmesi halinde, mücbir sebeplerin etkileri giderilinceye kadar lisans sahibi tüzel kişinin ilgili mevzuattan kaynaklanan yükümlülükleri etkilendikleri oranda Kurul kararıyla ertelenebilir. Kurul tarafından re’sen erteleme kararı verilebileceği gibi lisans sahibinin başvurusu üzerine de Kurul tarafından bu yönde karar verilebilecektir. Kurul ayrıca, ilgili yükümlülüklerin yerine getirilemeyeceğinin anlaşıldığı hallere, tüzel kişinin yükümlülüğünü kaldırmasına da karar verebilecektir.

Doğal Gaz Piyasasında Mücbir Sebep Nedeniyle Ertelenemeyecek ya da Durdurulamayacak Faaliyetler

Doğal gaz piyasası faaliyetleri, Kanunun 4. maddesinin dördüncü fıkrasında; ithalat, üretim, iletim, doğal gazın depolanması, toptan satış, doğal gazın şehir içi dağıtımı ve sıkıştırılmış doğal gaz dağıtımı ve iletimi olarak sayılmıştır. Bu faaliyetlerden bazılarının mücbir sebep nedeniyle ertelenmesi ya da durdurulması mümkün değildir.

Zira Yönetmeliğin 46. maddesinin son fıkrasında  “İletim ve dağıtım faaliyetlerine ilişkin yükümlülüklerin kaldırılması talep edilemez.” denilmek suretiyle bu husus hüküm altına alınmıştır.

Bu çerçevede Kanun ve Yönetmeliğe göre; “üretime mahsus toplama hatları ve dağıtım şebekeleri haricindeki gaz boru hattı şebekesi veya sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) taşıma vasıtalarıyla gerçekleştirilen doğal gaz naklini” ifade eden iletim faaliyetleri ve “doğal gazın müşterilere teslim edilmek üzere mahalli gaz boru hattı şebekesi ile naklini ve perakende satışını” ifade eden dağıtım faaliyetlerinde lisans sahipleri mücbir sebeplere dayanamayacaklardır. Diğer bir deyişle mücbir sebeplere dayanarak belirtilen yükümlülüklerin ertelenmesi ya da durdurulması söz konusu olamayacaktır. Esasen bahse konu yükümlülüklerin ertelenmesi veya durdurulması kamu yararı ve sosyal devlet ilkesine açıkça aykırı olurdu.

Mücbir Sebep Bağlamında Lisans Sahiplerinin Yükümlülüklerinin Ertelenmesi Usulü

Yönetmeliğin 46. maddesi hükmü mücbir sebeplerin gerçekleşmesi halinde, lisans sahibinin ilgili mevzuattan kaynaklanan yükümlülüklerinin etkilendikleri oranda Kurul kararıyla ertelenebileceğini düzenlemektedir. Söz konusu yükümlülüklerin yerine getirilemeyeceğinin anlaşıldığı hallerde Kurul tüzel kişinin yükümlülüğünün kaldırılmasına da karar verebilir.

Yükümlülüklerin ertelenmesi veya kaldırılması kararının verilebilmesi için lisans sahibi tüzel kişinin;

• mücbir sebebin başlama tarihini,
• mahiyetini,
• yükümlülüklerine olan etkilerini ve mümkün olması halinde etkilerin tahmini giderilme süresini,

içeren başvurusunu mücbir sebebin başlama tarihinden itibaren onbeş gün içerisinde Kuruma yazılı olarak bildirmesi zorunludur.

Ancak yukarıda da belirtildiği gibi iletim ve dağıtım faaliyetlerine ilişkin yükümlülüklerin ertelenmesi ya da kaldırılması talep edilemeyecektir.

Sonuç

Mücbir sebep hallerinin ortaya çıkması halinde;  lisans sahipleri ile lisans başvuru sahiplerinin ilgili mevzuattan kaynaklanan yükümlülükleri, mücbir sebep halinden etkilendikleri oranda Kurul tarafından re’sen ertelenebileceği gibi lisans sahipleri ile lisans başvuru sahipleri de Kurul’dan bu yönde talepte bulunabileceklerdir.